តើអ្វីទៅជាគ្រោះរញ្ជួយដីផែនដី (Earthquake)? (យល់ដឹងពីស្ថានភាពនៅមីយ៉ាន់ម៉ា)

(បរទេស)៖ បងប្អូនប្រជាជនខ្មែរយើង ប្រាកដជាបាននិងកំពុងតាមដានយ៉ាងដិតដល់ អំពីគ្រោះមហន្តរាយរញ្ជួយដី ដែលបានកើតឡើងនៅប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ា និងថៃ ព្រមទាំងការជះឥទ្ធិពលដ៏កម្របំផុតនេះមកកាន់ប្រទេសជុំវិញ រួមទាំងកម្ពុជាយើងនោះហើយ គិតចាប់តាំងពីការកើតឡើងដំបូងនៅភាគកណ្តាលមីយ៉ាន់ម៉ា កាលពីរសៀលថ្ងៃទី២៨ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២៥ មកនោះ។

ដើម្បីទុកជាឯកសារទៅថ្ងៃមុខ និងឲ្យគ្រប់គ្នាយល់ដឹងបន្ថែមទៀតនោះ យើងមានចំណុចធំៗចំនួន ៧ ដើម្បីពន្យល់អំពីបាតុភូតរញ្ជួយដីដូចខាងក្រោម៖

១៖ និយមន័យនៃគ្រោះរញ្ជួយផែនដី

បើនិយាយឲ្យខ្លី និងងាយយល់តែម្តង គ្រោះរញ្ជួយផែនដី (Earthquake) គឺជាសម្តៅដល់ ការញាប់ញ័រ ឬអង្រួន (shaking) ភ្លាមៗនូវផ្ទៃផែនដី ដែលបង្កឡើងដោយ ការចល័តនៃស្រទាប់ ឬផ្កាកតិចតូ​​និច (tectonic plates) ភ្លាមៗដោយមិនមានការឲ្យសញ្ញាជាមុន។ គ្រោះរញ្ជួយដីក៏អាចបង្កឡើង សកម្មភាពផ្នែកភូមិសាស្ត្រផ្សេងៗទៀត ដែលជះចេញនូវថាមពលក្នុងទម្រង់ជារលកនៃការញ័ររញ្ជួយ (seismic waves) ទៅកាន់តំបន់ជុំវិញ «ចំណុចស្នូលនៃរំញ័រ» ដែលយើងហៅជាភាសាអង់គ្លេសថា «Epicenter» នោះផងដែរ។

ចំពោះចម្ងល់ថា តើហេតុអ្វីនៅក្រោយគ្រោះរញ្ជួយដីខ្លាំងដំបូងកើតឡើង តែងតែមានការរញ្ជួយតិចៗ (aftershocks ឬ tremors) កើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់ និងពេលខ្លះអូសបន្លាយដល់រាប់សប្តាហ៍ ឬខែនោះ? ចម្លើយគឺដោយសារតែកន្លែងដែលចល័ត ឬកើតមានការប្រេះស្រាំ (ការរញ្ជួយខ្លាំងដំបូង) នោះនៅបន្តសម្របខ្លួនបន្តិចម្តងៗ ទៅរកចំណុចហាប់ជាប់គ្នាទាំងស្រុងមួយ ហើយវាក៏ស្ងប់ស្ងាត់ទៅវិញជាបណ្តោះអាសន្ន តែមិនប្រាកដថាអាចកើតឡើងវិញម្តងទៀតពេលណានោះទេ។

២៖ ប្រភេទនៃការញ័ររញ្ជួយផែនដី

យើងដឹងហើយថា ភពផែនដីត្រូវបានចែកចេញជា ៤ ស្រទាប់ (layers) សំខាន់ៗដូចជា៖ សំបកផែនដី (Crust), ស្រទាប់រឹង (Mantle), ស្រទាប់ស្នូលក្រៅ (Outer Core) និងស្រទាប់ស្នូលក្នុង (Inner Core)។ សម្រាប់គ្រោះរញ្ជួយដីជាទូទៅកើតនៅក្នុងសំបកផែនដី ឬយើងឲ្យឈ្មោះថា ស្រទាប់ lithosphere ដែលនៅជាមួយ Crust នោះឯង ខណៈជម្រៅវិញគឺអាចចាប់រាក់ៗត្រឹមរាប់គីឡូម៉ែត្រ រហូតដល់ជម្រៅ ៨០០គីឡូម៉ែត្រក៏ធ្លាប់មានដែរ។

ការរញ្ជួយដីត្រូវបានបែងចែកជា ៤ ប្រភេទសំខាន់ៗដូចជា៖

• ទី១៖ ការរញ្ជួយដីដោយសារតិចតូនិក (Tectonic Earthquakes)៖ វាជាគ្រោះរញ្ជួយដី ដែលកើតឡើងញឹកញាប់ជាងគេ ដោយសារតែការចល័តនៃស្រទាប់ ឬផ្លាកតិចតូនិច (tectonic plates) និងការប្រេះបែកនៃស្រទាប់ថ្មនៅក្នុងសំបកភពផែនដី (Earth’s crust)។
• ទី២៖ ការរញ្ជួយដីដោយសារបន្ទុះភ្នំភ្លើង (Volcanic Earthquakes)៖ វាជាគ្រោះរញ្ជួយដីដែលបង្កឡើងដោយ សកម្មភាពភ្នំភ្លើងដូចជាបម្រែបម្រួលនៃម៉ាក់ម៉ា (magma) ឬក៏ការបាក់ស្រុកតំបន់ក្បែរភ្នំភ្លើងជាដើម។
• ទី៣៖ ការរញ្ជួយដីដោយការបាក់រលំ (Collapse Earthquakes)៖ វាជាការញ័ររញ្ជួយដី ស្ថិតនៅក្នុងកម្រិតស្រាលៗ ដែលបង្កឡើងដោយការបាត់ស្រុតរូងភ្នំ ឬអណ្តូងរ៉ែ ហើយទាំងអស់នេះគឺស្ថិតនៅស្រទាប់លើរបស់ផែនដី (surface) ប៉ុណ្ណោះ។
• ទី៤៖ ការរញ្ជួយដីដោយការផ្ទុះ (Explosion Earthquakes)៖ វាជាការរញ្ជួយដីដោយសារតែ «ការផ្ទុះ» មិនថាតែដោយធម្មជាតិ ឬសកម្មភាពរបស់មនុស្សនោះទេ។ ដោយធម្មជាតិ គឺចង់សម្តៅលើ «ការផ្ទុះភ្នំភ្លើង» ជាដើម រីឯដោយមនុស្សគឺចង់សម្តៅលើការតេស្តនុយក្លេអ៊ែរ និងអាវុធនានា ឬក៏ការផ្ទុះដោយយថាហេតុផ្សេងៗទៀតក្នុងកម្រិតធ្ងន់។

៣៖ កម្រិតនៃការញ័ររញ្ជួយផែនដី

យើងតែងឃើញបរទេស វាស់វែងកម្រិតនៃការញ័ររញ្ជួយដី (magnitude) ចេញជា រ៉ិចទ័រ (Richter scale) ដោយរាប់ចាប់ពី -១ រ៉ិចទ័រ ដល់ ៩រ៉ិចទ័រ ហើយសម្រាប់បច្ចុប្បន្ននេះ ការវាស់វែងបែប Moment Magnitude (Mw) មានសុក្រិតភាពខ្ពស់ជាងជំនាន់មុន។ យោងតាមអ្នកជំនាញពីសាកលវិទ្យាល័យ បច្ចេកវិទ្យាមីឈីហ្គែន (MTU) នៃសហរដ្ឋអាមេរិក កម្រិតញ័ររញ្ជួយចាប់ពី ២.៥រ៉ិចទ័រឡើងទៅ គឺអាចមនុស្សដែលកំពុងឈរលើដីនោះទទួលអារម្មណ៍ដឹងថា មានការញ័ររញ្ជួយប្រសិនឈរនៅលើដីផ្ទាល់។

ទោះបីជាកម្រិតត្រូវបែងចែកឡើងមួយលេខៗពិតមែន តែកម្លាំងនៃការកើនឡើង គឺមិនមែនស្រាលដូចលេខខាងលើនេះឡើយ។ តើត្រង់ចំណុចនេះមានន័យដូចម្តេច? ចម្លើយគឺការឡើងមួយលេខៗ គឺស្មើនឹងកម្លាំងនៃការញ័ររញ្ជួយដីកើនឡើងខ្លាំងជាងមុន ៣១.៦ដង ឬយើងអាចនិយាយបានថា កម្លាំងនៃការញ័ររញ្ជួយ ៧.០រ៉ិចទ័រនោះ ខ្លាំងជាងកម្លាំងនៃការញ័ររញ្ជួយកម្រិត ៦.០រ៉ិចទ័រដល់ទៅ ៣១.៦ដង (ដូច្នេះហើយទើបមានការគណនាដូចជា កម្រិត ៦.១ ឬ ៦.៥ ឬ ៧.៧ រ៉ិចទ័រទៅតាមកម្លាំងដែលត្រូវវាស់ស្ទង់ដឹងជាក់ស្តែង)។

យើងក៏អាចគណនាកម្រិតបង្កគ្រោះថ្នាក់ ទៅតាមតួលេខរ៉ិចទ័របានផងដែរ៖

• កម្រិតទាប ២.៥ – ៥.៤រ៉ិចទ័រ៖ អ្នកត្រឹមទទួលអារម្មណ៍ដឹង និងបើបង្កការខូចខាតវិញ គឺស្ថិតក្នុងកម្រិតទាប។ រញ្ជួយដីកម្រិតនេះកើតឡើងញឹកញាប់ខ្លាំងគឺជាមធ្យម ៥០០,០០០ដងក្នុងមួយឆ្នាំៗ។
• កម្រិតមធ្យម ៥.៥ – ៦.០រ៉ិចទ័រ៖ អាចបង្កការខូចខាតកម្រិតមធ្យមដល់អគារ ឬសំណង់នានា ដូចជាបង្កស្នាមប្រេះស្រាំជាដើម។ កម្រិតនេះតែងកើតឡើងជាមធ្យម ៣៥០លើកក្នុងមួយឆ្នាំៗ។
• កម្រិតបង្គួរ ៦.១ ដល់ ៦.៩រ៉ិចទ័រ៖ អាចបង្កការខូចខាតច្រើន ជាពិសេសនៅតំបន់ប្រជុំជនដែលសំបូរមនុស្ស និងអគារ (បាក់រលំអគារ និងបង្កឲ្យមនុស្សស្លាប់ជាដើម)។ កម្រិតនេះតែងកើតឡើងជាមធ្យម ១០០លើកក្នុងមួយឆ្នាំៗ។
• កម្រិតខ្លាំង ៧.០ ដល់ ៧.៩រ៉ិចទ័រ ឬលើសនេះ៖ ជាគ្រោះរញ្ជួយដីកម្រិតធ្ងន់បំផុត ដែលអាចបង្កគ្រោះថ្នាក់ធ្ងន់ធ្ងរ ដល់មនុស្ស និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនានា។ កម្រិតនេះកើតឡើងតែ ១០ ទៅ ១៥លើកប៉ុណ្ណោះជាមធ្យមក្នុងមួយឆ្នាំៗ។

៤៖ តើគេវាស់ស្ទង់កម្រិតញ័ររញ្ជួយផែនដីដូចម្តេច?

សម្រាប់ពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ការវាស់ស្ទង់បាតុភូតរញ្ជួយផែនដី ត្រូវបានធ្វើឡើងដោយស្ថាប័នរាប់រយទូទាំងពិភពលោក ប៉ុន្តែក្នុងនោះមានស្ថាប័នពីប្រទេសមួយចំនួនប៉ុណ្ណោះគឺសហរដ្ឋអាមេរិក ជប៉ុន ចិន និងអាល្លឺម៉ង់ ឬអឺរ៉ុបជាដើម ដែលហាក់សកម្មជាងគេ ក្នុងការស្ទាបស្ទង់គ្រោះរញ្ជួយដីជុំវិញពិភពលោក។

ដើម្បីឲ្យងាយយល់យើងសូមលើកតែស្ថាប័នមួយបានហើយមកធ្វើជាឧទាហរណ៍ នោះគឺទីភ្នាក់ងារស្ទាប់ស្ទង់ភូគព្ភសាស្ត្រនៃសហរដ្ឋអាមេរិក (The United States Geological Survey ឬអាចហៅយ៉ាងខ្លីថា USGS)។ USGS ត្រូវបានទទួលស្គាល់ថា មានសុក្រិតភាពជាងស្ថាប័ននានាក្នុងការវាស់ស្ទង់រញ្ជួយដីទូទាំងពិភពលោក ដោយសារតែការមានឧបករណ៍សង្កេតច្រើន ប្រកបដោយបច្ចេកវិទ្យាទំនើបចុងក្រោយ។

ដើម្បីវាស់ស្ទង់នៃការញ័ររញ្ជួយដី USGS បានបំពាក់ឧបករណ៍ទំនើបចុងក្រោយគឺ seismographs (ឬ seismometers) ដែលជាឧបករណ៍ដាក់កប់ក្នុងផ្ទៃដី ឬតំបន់ដែលគេចាត់ទុកថា ងាយឲ្យចាប់បានរលកនៃការញ័ររញ្ជួយដី (seismic waves)។ ស្ថាប័នអាមេរិកមួយនេះបាននិងកំពុងប្រតិបត្តិឧបករណ៍វាស់ស្ទង់ seismographs ចំនួន ១៥០គ្រឿងទូទាំងពិភពលោក តាមរយៈកម្មវិធីមួយឈ្មោះថា បណ្តាញវាស់ស្ទង់ការរញ្ជួយដីសកល (Global Seismographic Network ឬ GSN)។

៥៖ តើតំបន់ណាលើលោក ដែលកើតមានគ្រោះរញ្ជួយដីញឹកញាប់បំផុត?

តំបន់ដែលកើតមានគ្រោះរញ្ជួយដីច្រើនបំផុតលើលោកគឺ តំបន់ខ្សែក្រវាត់ភ្លើងនៃមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក (Pacific’s Ring of Fire)។ វាជាដែនដីទាំងឡាយដែលស្ថិតនៅជុំវិញមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិកតែម្តង។ តំបន់នេះឧស្សាហ៍កើតមានរញ្ជួយដី ព្រោះតែស្រទាប់ថ្ម ឬផ្លាកតិចតូនិចប៉ាស៊ីហ្វិកដ៏ធំ (Pacific plate) មានវត្តមាននៅពីក្រោមផ្លាកតិចតូនិចផ្សេងៗទៀត ហើយក្នុងនោះតំបន់សកម្មខាងរញ្ជួយដីមួយទៀតដែរដែលយើងហៅថា ខ្សែក្រវាត់អាល់ភីដ (Alpide belt) ដែលលាតសន្ធឹងពីកោះជ្វា (Java) និងស៊ូម៉ាត្រា (Sumatra) របស់ឥណ្ឌូណេស៊ី រហូតដល់ជួរភ្នំហិម៉ាល័យ និងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ។

មូលហេតុដែលតំបន់ Ring of Fire ជុំវិញប៉ាស៊ីហ្វិក តែងកើតមានគ្រោះរញ្ជួយដីញឹកញាប់ ដែលស្មើនឹង ៨០% នៃករណីគ្រោះរញ្ជួយដីទូទាំងពិភពលោកនោះ ព្រោះតែផ្លាកតិចតូនិចប៉ាស៊ីហ្វិក តែងតែចល័តនៅពីក្រោមផ្លាកផ្សេងៗទៀត ដែលស្ថិតនៅពីលើវា ហើយសកម្មភាពបែបនោះតែងតែបង្កើតចេញជារលកនៃការញ័ររញ្ជួយ និងបន្ទុះភ្នំភ្លើងផងដែរ។ ឧទាហរណ៍៖ ប្រទេសជប៉ុន ហ្វីលីពីន ឥណ្ឌូណេស៊ី ឈីលី ម៉ិកស៊ិក និងតំបន់ឆ្នេរភាគខាងលិចនៃទ្វីបអាមេរិកខាងជើង គឺជាតំបន់កើតមានគ្រោះរញ្ជួយដីច្រើនជាងគេបំផុតព្រោះតែស្ថិតនៅក្នុង Pacific’s Ring of Fire នេះ។

៦៖ តើគ្រោះរញ្ជួយដីនៅមីយ៉ាន់ម៉ាកើតឡើងដូចម្តេច?

បើយើងសម្លឹងទៅមើលផែនទីភូមិសាស្ត្រផ្ទៃក្នុងរបស់មីយ៉ាន់ម៉ា ប្រទេសមួយនេះស្ថិតនៅចន្លោះផ្លាកតិចតូនិចចំនួន ២ នោះគឺផ្លាកឥណ្ឌា (India plate) និងផ្លាកអឺរ៉ាស៊ី ឬអឺរ៉ុប និងអាស៊ី (Eurasia plate) ហើយភូមិសាស្ត្របែបនេះ គឺងាយនឹងរងគ្រោះរញ្ជួយដីណាស់។

សម្រាប់ព្រំដែននៃផ្លាកទាំង២ខាងលើនេះ អ្នកវិទ្យាសាស្ត្រហៅថា Saigang Fault ដែលជាខ្សែបន្ទាត់ដ៏វែងអូសបន្លាយដល់ទៅ ១,២០០គីឡូម៉ែត្រ ពីភាគខាងជើងទៅភាគខាងត្បូងឆ្លងកាត់ទីក្រុងធំៗដូចជា ម៉ាន់ដាឡេ (Mandalay) និងយុំាងហ្គន (Yangon) ជាដើម ហើយភូមិសាស្ត្របែបនេះទាំងខាងអ្នកជំនាញថៃ និងមីយ៉ាន់ម៉ាសុទ្ធតែធ្លាប់បានដឹង និងផ្សព្វផ្សាយអំពីអនាគតដែលប្រជាជនរាប់លាននាក់ អាចនឹងប្រឈមមុខគ្រោះរញ្ជួយដីនោះរួចទៅហើយ…។

យោងតាមស្ថាប័ន USGS គ្រោះរញ្ជួយដីដ៏កក្រើកនៅមីយ៉ាន់ម៉ា បានកើតឡើងព្រោះតែផ្លាកឥណ្ឌា និងអឺរ៉ាស៊ី ចល័តក្នុងទិសដៅបញ្ច្រាសគ្នា ដែលនាំឲ្យផ្លាកទាំង២នេះសង្ក្រៀតគ្នា (ពាក្យបច្ចេកទេសយើងហៅថា «strike-slip faulting») ដែលកើតចេញទៅជាគ្រោះរញ្ជួយដីកម្រិត ៧.៧រ៉ិចទ័រ (ប្រភពខ្លះថា ៨.២រ៉ិចទ័រ) ពីក្នុងជម្រៅ ១០km និងជះរលករំញ័រនេះរហូតដល់ទីក្រុងបាងកកប្រទេសថៃ និងប្រទេសក្បែរខាងជាច្រើនទៀតដូចជា ចិន ឡាវ វៀតណាម បង់ក្លាដែស និងឥណ្ឌា បូករួមទាំងកម្ពុជាយើងដែរ។

៧៖ ហេតុអ្វីគ្រោះរញ្ជួយដីកើតនៅមីយ៉ាន់ម៉ាសោះ តែញាប់ញ័រដល់បាងកក?

បើយើងមើលទៅកាន់ផែនទីរវាងថៃ និងមីយ៉ាន់ម៉ា ចំណុចស្នូលនៃគ្រោះរញ្ជួយដី (epicenter) នៅមីយ៉ាន់ម៉ា ដែលត្រូវបានអះអាងថាមានកម្រិតដល់ទៅ ៨.២រ៉ិចទ័រនោះ គឺមានចម្ងាយដល់ទៅជាង ១,៣០០km ពីរាជធានីបាងកករបស់ថៃ។ មូលហេតុគឺយើងត្រូវងាកទៅមើលចំណុចខាងលើវិញ នោះគឺភូមិសាស្ត្រប្រទេសថៃ និងមួយចំហៀងរបស់ប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ា ស្ថិតនៅលើផ្លាកតិចតូនិកឈ្មោះ អឺរ៉ាស៊ី តែមួយ ហើយវាជារឿងធម្មតាទេសម្រាប់រញ្ជួយដី ដែលតំបន់ជុំវិញចំណុច epicenter នៃរំញ័រនោះ ក៏ទទួលរងភាពរំញ័រពីខ្លាំងទៅតិច ដោយយោងលើចម្ងាយពីជិតទៅឆ្ងាយដែរនោះ។

ដោយសារតែទីក្រុងបាងកកជាជម្រុកមនុស្សជាង ១១លាននាក់ ដែលសំបូរទៅដោយអគារខ្ពស់ៗ ដូច្នេះទោះជាកម្រិតរំញ័រទម្រាំជះមកដល់ទីក្រុងនេះទាបជាងនៅមីយ៉ាន់ម៉ា ក៏វាសមល្មមឲ្យទីក្រុងនេះទទួលរងនូវការខូចខាត និងរងគ្រោះថ្នាក់ដល់អាយុជីវិតផងដែរក្នុងករណីកើតមានការរលំអគារ ឬគ្រោះថ្នាក់ពាក់ព័ន្ធនានា ព្រោះតែចំហាយនៃរញ្ជួយដីពីមីយ៉ាន់ម៉ានោះ។

ចុះប្រទេសកម្ពុជាយើងវិញ? សម្រាប់ស្ថានភាពប្រទេសយើង ចំពោះគ្រោះរញ្ជួយដី នឹងមានសម្រាប់អត្ថបទស្រាវជ្រាវខាងមុខ…៕

រៀបរៀង និងប្រែសម្រួល៖ Cambo Space (ឥន្ទ វត្ថា)
ប្រភព៖ Aljazeera, USGS, MTU (ថ្ងៃអង្គារ ទី១ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២៥)